تاریخچه قالی ایرانی
مروری کوتاه بر تاریخچه قالی ایرانی
هنر هر جامعه ای ریشه در آداب و رسوم و سنن آن جامعه دارد که با گذر زمان به کمال می رسد. ذوق و اوج هنر ایرانی قالی بافی است که علاوه بر هنر دوستی و صبر و تلاش ، وجود مواد و مصالحی همچون پشم مرغوب و انواع گیاهان رنگدار باعث تبلور و تعالی این هنر شده است. انسان اولیه فرش را با پوست حیوانات و برگ درختان تهیه و از آن برای مصارف گوناگونی همچون زیرانداز، پوشش مقبرهها و پوشش حیوانات استفاده می کرد. اما با گذر زمان و تلفیق هنر و تجربه صنعت نساجی تکامل یافت و امروزه دستبافتهای هنرمندان شکوه و عظمت را به اوج خود رساندهاند. بی شک قدمت زیرانداز و تاریخچه فرش به زمانی میرسد که انسان به فکر تامین آسایش خود افتاد.
دوره پیش از اسلام
در سال ۱۹۴۹ میلادی قدیمیترین قطعه فرش گرهدار که بهعنوان پوشش اسب مورد استفاده قرار میگرفت در منطقهای مرزی از مغولستان کشف و پازیریک نامیده شد که تصاویر حاشیه و زمینه مرکزی آن مشابه با طرحها و نقوش در دوره هخامنشیان و اشیاء کشف شده در لرستان است به همین جهت برخی از پژوهشگران مبدا این فرش را از ایران می دانند. شواهد تاریخی مانند سالنامه چینی سوئی سو اندکی پیش از انقراض ساسانیان در میان کالاها به قالی ایرانی اشاره دارد که همین موضوع گویای این نکته است که تاریخچه فرش و قالیبافی در زمان ساسانیان رونق فروان داشته است.
بهار خسرو یکی از قالیهای معروف این دوره بوده که در کتاب تاریخ طبری نیز به آن اشاره شده و حسن شهرت آن به جهت نقش و نگار منحصر به فردش که نمایانگر باغی آراسته با گلها و پرندگان و جویهای آب روان بوده است.
بنا به مطالبی که در کتاب حدود العالم آماده است قالیبافی منطقه فارس را در قرن سوم قمری تایید می نماید و شاید بتوان گفت مطالعه دقیق قالیهای اولیه بهترین راه برای آگاهی از تاریخچه صنایع نساجی و قالیبافی ایران است.
دوره بعد از اسلام
اعراب بر خلاف هنر سفالگری که در آن شهره بودند در هیچ یک از ادوار تاریخی به هنر قالیبافی توجهی نداشتند و به همین سبب پس از تسلط آنها بر ایران قالیبافی دچار رکود گردید. اما این رکود تنها تا زمان خلفای تجملپرست اموی و عباسی برای تزئین کاخهای با شکوه خود با فرش نفیس ایرانی به طول انجامید و هنر قالیبافی باری دیگر رونق گرفت.
در سال ۴۱۶ هجری شمسی ترکان سلجوقی بخشی از خاک ایران را به تصرف خود درآورده و در آذربایجان و نواحی مرکزی غربی ایران مستقر شدند. از اینرو زبان و فرهنگ سلجوقی به این سرزمین وارد و در نتیجه هنر ایرانی متاثر از طرحهای سلجوقی گردید. باری دیگر در زمان تسلط تیمور لنگ بر این سرزمین فرهنگ ایرانی دستخوش تغییرات اساسی میشود و در مورد نقش قالی، طرحهای هندسی جای خود را به طرحهایی با خطوط دوار و منحنی میدهند و موتیفهایی مانند پیچک و گلها، حیوانات و پرندگان در طرح و نقش ایرانی جای میگیرند و هنر قالی بافی در اواخر این حکومت به اوج کمال خود میرسد.
پس از حکومت تیموریان تبریز مرکز سیاسی سلسله های قر قویونلو و آق قویونلو میشود و قالیهای زیبایی در این شهر بافته میشود. در ابتدای دوره صفویه هنر قالیبافی به اوج شکوفایی و نوآوری و نبوغ هنرمندان آن زمان میرسد و همین امر باعث شد که بعد از گذشت چند صدسال هنوز مورد تقلید باشد. قالیبافان صفوی حدود هزار پانصد تخته قالی از خود به یادگار گذاشتهاند که برخی از آنها بهعنوان شاهکارهایی بیبدیل ثبت و در موزهها نگهداری میشوند.
در این دوره بود که قالیبافی از پیشهای روستایی به شغل و حرفهای پر اهمیت در کارگاههای شهری تبدیل شد. تجارت و صادرات هنر زیبای ایرانی به کشورهای اروپایی آغاز گردید و قالیبافی شهرهای اصفهان، کاشان، تبریز و کرمان در طرحهای ترنجدار، گلدانی، شکارگاه، گلدار هراتی، درخت و بوته، باغی و لهستانی تقسیم شد. اما با ظهور فتنه افغان که به انقراض سلسله صفوی منجر گردید هنر قالیبافی وارد دوران عفول خود گردید.
در دوران پایانی قاجاریه قالیبافی حیاتی دوباره یافت و در این دوره و دو دهه اول قرن چهاردهم هجری قمری تقاضای زیاد برای قالی ایران و تجارت موفق آن باعث گردید تا تعداد زیادی از شرکتهای خارجی از کشورهایی چون انگلیس، آمریکا، سوئیس، یونان و … به سرمایهگذاری در قالی ایران و تولید انبوه آن ترغیب گردند و بخشی از مهم‌ترین و نفیس‌ترین قالیهای ایران در همین دوران و به دستور همین شرکتها در شهرهایی چون کرمان، اراک، همدان، تبریز و مشهد بافته شد.
در سال ۱۳۱۴ شمسی با خلع ید از کمپانی شرق، اختیارات انجام فعالیتهای تولید و تجاری قالی ایران به موسسه دولتی تازه تاسیس شده‌ای به نام شرکت سهامی فرش ایران واگذار شد و بدین ترتیب این شرکت از این سال به بعد به کار ترویج قالیبافی و تولید و تجارت آن پرداخت.
